जेन–जेड वा Gen Z आन्दोलन सामाजिक र राजनीतिक मोड Np

• September 16, 2025

जेन–जेड वा Gen Z आन्दोलन सामाजिक र राजनीतिक मोड

परिचय

जेन–जेड वा Gen Z आन्दोलन नेपालको इतिहासमा भएको सबैभन्दा महत्वपूर्ण युवा–केन्द्रित जनआन्दोलनमध्ये एक हो। २०२५ मा सरकारले सामाजिक सञ्जाल बन्द गर्ने निर्णय गरेपछि सुरु भएको यो आन्दोलन छिट्टै नै राष्ट्रव्यापी आन्दोलनमा परिणत भयो। यसले भ्रष्टाचार, बेरोजगारी, अभिव्यक्ति स्वतन्त्रता माथिको प्रहार र राजनीतिक असक्षमतालाई चुनौती दियो। यसलाई केवल राजनीतिक घटनाक्रम मात्र नभई कानुनी, सांस्कृतिक र पुस्तागत मोड को रूपमा लिइन्छ।

पृष्ठभूमि : किन उठे जेन–जेडका युवा?

• भ्रष्टाचार, नातावाद र बेरोजगारीप्रति असन्तुष्टि।
• नागरिक स्वतन्त्रताको ठाउँ संकुचित हुँदै जानु र संस्थागत विश्वासको कमी।
• २०२५ सेप्टेम्बरमा २६ सामाजिक सञ्जालमाथि लगाइएको प्रतिबन्ध अन्तिम ट्रिगर भयो।
• डिजिटल पुस्ताका युवाहरू ले यसलाई आफ्ना अधिकार र दैनिकीमा गरिएको आक्रमणका रूपमा लिए।

आन्दोलनको कालक्रम

• अगस्ट २०२५ – सञ्चार मन्त्रालयले सबै प्लेटफर्मलाई दर्ता गर्न आदेश दियो।
• ४ सेप्टेम्बर २०२५ – “अनुपालन नगरेको” भन्दै २६ प्लेटफर्म बन्द।
• सेप्टेम्बर सुरुवात – काठमाडौंबाट सुरु भएको युवा आन्दोलन राष्ट्रव्यापी भयो।
• ८–९ सेप्टेम्बर २०२५ – प्रहरीसँग भिडन्त, कम्तीमा १९ जना मारिए, सयौं घाइते।
• मध्य सेप्टेम्बर २०२५ – सरकार पछि हट्यो, प्रतिबन्ध फिर्ता गरियो, मृतकहरूलाई “सहिद” घोषणा गरियो र प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओलीले राजीनामा दिए।

कानुनी संरचना र मुख्य प्रश्नहरू

१. अभिव्यक्ति स्वतन्त्रता

• नेपालको संविधानले स्वतन्त्र अभिव्यक्तिको ग्यारेन्टी गरेको छ।
• आकस्मिक सामाजिक सञ्जाल प्रतिबन्धलाई असंवैधानिक र असन्तुलित भनियो।
• “सामाजिक सञ्जाल व्यवस्थापन निर्देशिका २०२३” अस्पष्ट र दुरुपयोग गर्न मिल्ने देखियो।

२. विरोध गर्ने अधिकार बनाम राज्य नियन्त्रण

• प्रहरीले कर्फ्यु, अश्रुग्यास, रबरका गोली र जीवित गोली समेत प्रयोग गर्‍यो।
• अन्तर्राष्ट्रिय मानव अधिकार मापदण्डअनुसार यस्तो बल प्रयोग आवश्यक र आनुपातिक हुनुपर्छ भन्ने प्रश्न उठ्यो।

३. जवाफदेहिता र न्याय

• मारिएका घटनामा स्वतन्त्र छानबिनको माग।
• मृतकका परिवारले क्षतिपूर्ति, मान्यता र दोषीमाथि कारबाही को माग गरे।

४. डिजिटल अधिकार र नियमन

• नेपालमा अझै डेटा सुरक्षा र डिजिटल अधिकारसम्बन्धी पूर्ण कानुन छैन।
• भविष्यका नियमनले प्लेटफर्मको जवाफदेहिता र नागरिक स्वतन्त्रता बीच सन्तुलन कायम गर्नुपर्नेछ।

जेन–जेड आन्दोलनका प्रभावहरू

राजनीतिक

• प्रधानमन्त्री ओलीको राजीनामाले ठूलो राजनीतिक परिवर्तनको संकेत दियो।
• राजनीतिक दलहरू युवाको मागप्रति संवेदनशील बन्न बाध्य भए।

सामाजिक

• युवाको डिजिटल कार्यकर्ता पहिचान अझ बलियो भयो।
• नयाँ प्रकारको नागरिक चेतना र एकता नेपालभर फैलियो।

आर्थिक

• सामाजिक सञ्जाल बन्द हुँदा साना व्यवसाय र डिजिटल व्यापार प्रभावित।
• आन्दोलन र कर्फ्युले स्थानीय अर्थतन्त्रमा घाटा पुर्‍यायो।

आलोचना र चुनौतीहरू

• हिंसामा रूपान्तरण हुँदा आन्दोलनको शान्तिपूर्ण संदेश कमजोर बन्यो।
• नेतृत्वको कमी – आन्दोलन नेतृत्वविहीन हुँदा समन्वय कठिन भयो।
• राज्यको अति हस्तक्षेपको जोखिम – “राष्ट्रिय सुरक्षा” को नाममा आगामी दिनमा अझै कडा कानून आउन सक्ने खतरा।
• दीर्घकालीन सुधारको अनिश्चितता – के युवाको रोजगारी र भ्रष्टाचारविरुद्धका माग पूरा हुनेछन्?

सुधारका बाटो

१. अभिव्यक्ति स्वतन्त्रता र शान्तिपूर्ण प्रदर्शन को कानुनी सुरक्षा बलियो बनाउने।
२. पारदर्शी डिजिटल नियमन, स्पष्ट परिभाषा र अपिल प्रणालीसहित।
३. स्वतन्त्र प्रहरी अनुगमन, ताकि बल प्रयोग नियन्त्रणमा रहोस्।
४. भ्रष्टाचारविरोधी सुधार, बलिया निगरानी निकाय र सूचक संरक्षक (whistleblower) को संरक्षण।
५. युवा सशक्तीकरण नीति, रोजगारी, उद्यमशीलता र डिजिटल अर्थतन्त्रमा समर्थन।

निष्कर्ष

जेन–जेड आन्दोलन केवल सामाजिक सञ्जाल बन्दविरुद्धको विरोध मात्र होइन। यो नयाँ पुस्ताको चेतना र जागरण हो, जसले जवाफदेहिता, न्याय र स्वतन्त्रताको माग गरिरहेको छ। कानुनी दृष्टिले यसले नेपालको लोकतान्त्रिक मूल्यलाई परीक्षणमा राखेको छ — विशेष गरी राज्य शक्तिको दायरा र नागरिक अधिकारको सन्तुलन मा।

राजनीतिक रूपमा यसले नेतृत्व र कथानक परिवर्तन गरिसकेको छ। सामाजिक रूपमा यसले नयाँ पुस्तालाई भविष्य निर्माणतर्फ दृढ बनाएको छ।
अब चुनौती भनेको यो हो — नेपालका नेताहरूले सुधारलाई संस्थागत गर्दै सहिदको बलिदानलाई सम्मान गर्ने कि, यो ऊर्जा केवल क्षणिक आन्दोलनमै सीमित हुने।